:: Oficerowie polityczni w Armii Czerwonej

Słynne zdjęcie Maksa Alpierta "Dowódca batalionu". Obecnie uważa się, że na zdjęciu jest młodszy politruk A.G. Jeromienko.Powyższe zdjęcie stało się symbolem odwagi pracowników politycznych.

Dzisiaj oficer polityczny jest jednym z najbardziej rozreklamowanych aspektów RKKA. Stoi to zjawisko obok teorii, że w Armii Czerwonej był 1 karabin na 3 osoby, a piechota atakowała fala za falą bez wsparcia. Oficer polityczny w wyobraźni zawsze jest obwieszony gwiazdami i czerwonymi paskami, znajduje się z tyłu szeregów, strzela do swoich. Nazywa się "komisarz". Uzbrojony komisarzzwykle jest w pistolet Mauzer C96 z drewnianą kolbą lub rewolwer Nagant wz. 1895. Jeśli komisarz to Rosjanin to jest on gruby, wiecznie pijany, wściekły okrada żołnierzy i wysyła ich na śmierć. Jeśli komisarz jest Żydem to jest to zimny charakter ubrany w skurzaną kurtkę, ma duży nos i nosi okrągłe okulary.Często oficer polityczny jest wrzucany do tego samego grona co funkcjonariusze NKWD, bezpieczeństwa państwowego i oddziały zaporowe. Wszyscy komisarze są ubrani w granatowe spodnie i czapki, mają nieograniczoną władzę nad dowódcami wojskowymi, słuchają się tylko innych komisarzy, którzy są bardziej grubsi i bardziej pijani.

Komisarze zgodnie z wizją reżysera filmu "Wróg u Bram". Widocznie rekwizytor wziął ze składu wszystko z mundurów radzieckich

A jak było naprawdę?

Rola oficerów politycznych w Państwie Radzieckim

Żeby zrozumieć genezę i rolę oficerów politycznych w Armii Czerwonej trzeba spojrzeć na całokształt stosunków pomiędzy głównymi siłami w Państwie Radzieckim. Bardzo trafnie to opisał w swoich książkach pisarz Wiktor Suworow. Już podczas wojny domowej w Rosji ukształtował się system podobny do triumwiratu. Triumwirami stały się najbardziej silne struktury w ZSRR. Mianowicie partia, armia i bezpieka. Każda z nich dążyła do władzy absolutnej i żadna z nich nie posiadała dosyć siły, żeby ją zdobyć własnoręcznie. Kiedy ktoś z triumwirów rozpoczynał dążenia w kierunku władzy, dwóch pozostałych natychmiast pokazywały mu jego miejsce. Jeśli wierzyć wersjom zdarzeń, które powstały po upadku ZSRR to za przykład można podać spisek w armii na końcu lat 30-tych pod kierownictwem Michaiła Tuchaczewskiego mający na celu obalenie Stalina. Innymi słowy, armia starała się wybić naprzód, jednak partia (Stalin) i bezpieka (Jeżow)wspólnie unicestwili ten spisek, a spiskowców stracono. Inny przykład: próba zdobycia władzy po śmierci Stalina przez ministra spraw wewnętrznych ZSRR Berię i jego zwolenników w Ministerstwie Bezpieczeństwa Państwowego. Ta próba została udaremniona przez partię (Chruszczow, Malenkow) i armię (Żukow). Beria i jego zwolennicy zostali rozstrzelani. Kolejny przykład: na końcu lat 50-tych armia pod kierownictwem Żukowa starała się zdobyć władzę usuwając z partii "Starą Gwardię" (Mołotow, Malenkow, Bułganin, Woroszyłow i in.). To się udało. Dalej armia potajemnie tworzyła jednostki specjalnie, próbowała podporządkować ochronę pogranicza i Wojska Wewnętrzne.Tym razem skutecznie zatrzymała to partia (Chruszczow), a sam Żukow został wydalony na przymusową emeryturę.

Każdy z triumwirów starał się śledzić ruchy innych graczy. Siły zbrojne ZSRR same w sobie były potęgą, jednak partia trzymała tam swoje uszy i oczy w postaci oficerów i wydziałów politycznych, rad wojennych, Zarządu Politycznego Sił Zbrojnych, a bezpieka miała w jednostkach wydziały specjalne.Przez to armia była dla partii i bezpieki na smyczy i w kagańcu. W międzyczasie bezpieka również trzymała wokół kierownictwa partii swoich ludzi jako pracowników ochrony i obsługi (np. 9. Zarząd KGB do ochrony dostojników państwa). Im wyżej był partyjniak tym więcej miał wokół siebie donosicieli. Bezpieka również posiadała własne wojsko z lotnictwem, czołgami i artylerią - Wojska Wewnętrzne MSW ZSRR i Wojska Ochrony Pogranicza KGB. Partia natomiast stale kierowała do bezpieki kadrę partyjną i tamteż trzymała swoich ludzi.

W tym artykule koncentrujemy się na głównych i najliczniejszych "oczach partii" w wojsku - oficerach politycznych w Armii Czerwonej.

Pojawienie się komisarzy i politruków w Armii Czerwonej.

Przy każdej poważnej zmianie sytuacji politycznej nowa władza usiłuje przede wszystkim skontrolować wojsko. Komisarze występowali m.in. w wojskach republik włoskich w XVI w., w Kontynentalnej Armii podczas Wojny o niepodległość USA 1775 r., w armii Francuskiej podczas Wielkiej Rewolucji 1789 r. Ich głównym zadaniembyło pełnienie funkcji "oka pana" w armii, pilnowanie nastroju wśród wojska, gwarantowanie lojalności wśród dowódców, wyjaśnienie wojskowym dlaczegomają się bić za ideały nowej władzy a także czym nowa władza jest lepsza od poprzedniej.

W Rosji komisarze pojawili się po Rewolucji Lutowej 1917 r. Rząd Tymczasowy nie liczył na wierność byłego carskiegowojska i powołał instytucję komisarzy wojskowych przy oficerach (Postanowienie Rządu Tymczasowego nr 132 z dn. 30.06. (13.07). 1917 r.). Praktykę tą z chęcią przyjęli bolszewicy, którzy obalili Rząd Tymczasowy.Władza radziecka tak samo jak władza poprzednia nie ufała dowódcom, 3/4 z których stanowili oficerowie armii carskiej (tzw. "wojenspiecy", specjaliści wojenni), a innych znających na prowadzeniu walki wśród "dowódców z ludu" po prostu nie było..

Pierwszym organem powołanym do kierowania pracą polityczną stało sięWszechrosyjskie Biuro Komisarzy Wojskowych (dekret ludowego komisarza spraw wojennych i morskich RFSRR "o komisarzach wojskowych, członkach Rad Wojennych" z dn. 24.03 (6.04.) 1918 r.).Pierwszym szefem tego organu został30-letni Konstantin Konstantinowicz Jurieniow.Był to rewolucjonista i partyjniak nie znający się na wojsku. Zgodnie z dekretem,komisarze wojskowimieli zostać "bezpośrednim organem władzy radzieckiej w armii". Mieli oni zająć miejsce przy wszystkich dowódcach w jednostkach od batalionu (dywizjonu, szwadronu itp.) i wyżej, we wszystkichwojskowych urzędach i uczelniach. Głównym zadaniem komisarzy stało się pilnowanie dowódców. Oprócz tego komisarze zajmowali się pracą wychowawczą wśród wojska i ludności, a także pracami administracyjnymi. Na szczeblu powyżej armijnego komisarz nazywał się "członkiem rady wojennej". Same rady wojenne powołano dn. 02.09.1918 r. przy armiach i frontach dla dowodzenia nimi w składzie minimum1 dowódcy i 2 komisarzy.

Jeden z przywódców Rewolucji Październikowej, Lew Trocki, określił komisarzy jako "nowy komunistyczny order samurajów, który umiera i uczy innych jak należy umierać za bolszewizm". Komisarze w Armii Czerwonej posiadali wielką władzę. Mieli oni prawo, a nawet obowiązek uczestniczyć i wpływać na decyzje dowódców wojskowych. Rozkaz bez podpisu komisarza był nieważny. Wobec personelu jednostki mieli oni takie same prawa co dowódca. Komisarz mógł usunąć dowódcę ze stanowiska, jeśli miał podejrzenia o jego nielojalność i mógł przejąć dowództwo. Z innej strony komisarz ponosił co najmniej taką samą odpowiedzialność jak i dowódca. Ten sam Trocki mówił, że w przypadku niepowodzenia jednostki najpierw zostanie rozstrzelany komisarz, a dopiero potem dowódca. Takie nadzwyczajne pełnomocnictwa byli konieczne dla bolszewików dla utrzymania porządku w wojsku. Jednak taka dwuwładza przeszkadzała dowódcom kierować jednostkami. Komisarze zwykle nie mieli pojęcia o wojskowości i zostawali mianowani na stanowiska według lojalności wobec rewolucji. Nie byli także podporządkowani dowódcom, lecz komisarzom nadrzędnym.

W listopadzie 1919 r. na rozkaz nr 1694 Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki oprócz komisarzy dodatkowo na poziomie kompania-pluton pojawili się "kierownicy polityczni", politrucy. Nie posiadali oni już tak wielkiej władzy jak komisarze (czyli oficerowie polityczni wyższego szczebla). Ich główna funkcja polegała na pracy wychowawczej wśród żołnierzy swojej jednostki.

Rozwój instytucji oficerów politycznych w Armii Czerwonej. Organy naczelne i ich szefowie.

Wszechrosyjskie Biuro Komisarzy Wojskowych istniało krótko. Dn. 18.04.1919 r. na rozkaz Trockiego na miejsce Biura został powołany Wydział Polityczny Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki, który prawie natychmiast, mianowicie dn. 15.05.1919 r. został przemianowany w Zarząd Polityczny Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki. Zwierzchnikiem ZP RRWR dn. 31.05.1919 r. został Łotysz z narodowości, 27-letniIvar Tenisowicz Smilga. Był to niedouczony student, członek KC partii.W styczniu 1921 r. zastąpił go 47-letni Siergiej Iwanowicz Gusiew.Także partyjniak i rewolucjonista, który jednak znał się bardziej na pracy komisarskiej w wojsku, ponieważ poprzednio był członkiem kilku rad wojennych.

W 1922 r. w związku z powołaniem ZSRR organ znów zmienił nazwę na Zarząd Polityczny Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRR. Zmienił się również i jego zwierzchnik. Dn. 28.08.1922 r. został nim były podporucznik armii carskiej, dezerter wojny Rosyjsko-Japońskiej, komisarz i po prostu zwykły kat (szczególnie wyróżnił się podczas tłumienia powstania tambowskiego) 39-letni Wladimir Aleksandrowicz Antonow-Owsiejenko. Półtora roku później,dn. 28.03.1924 r. zastąpił go 40-letni Andriej Siergiejewicz Bubnow. On z kolei łączył pracę szefa komisarzy Armii Czerwonej z pracą redaktora głównej gazety wojskowej "Krasnaja Zwiezda". To była pierwsza osoba na stanowisku szefa Zarządu Politycznego z poważnym stopniem wojskowym . Jego stopień wojskowy: "dowodzący wojskami okręgu, armii lub frontu lub członek rady wojennej okręgu", inaczej K-14, był to najwyższy stopień zgodnie ze rewolucyjnym systemem stopni wdrożonym dn. 20.06.1924 r. System tenzostał skonstruowany byzawszelką ceną uniknąć słów burżuazyjnych typu "generał" lub "porucznik". Sam Bubnow mając stopień generała rewolucyjnegonigdy na wojnie nie był, jedynie uczestniczył w tłumieniach powstań w Ukrainie i w Kronsztadzie.

Co ciekawie, wszyscy od Jurieniowa do Bubnowa zostali straceni w czasach "Wielkiego Terroru" w 1937-1938 r. Wyjątkiem był Gusiew, który zmarł w 1933 r.

W 1924 r. Zarząd Polityczny RRW ZSRR zmienił nazwę na Zarząd Polityczny Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej. Kierował nim Bubnow do dn. 01.10.1929 r. kiedy został on zastąpiony przez 35-letniego Jana Borisowicza Gamarnika. To był ukraiński Żyd, niedouczony lekarz i prawnik, rewolucjonista, brał udział w tłumieniu powstania lewych eserowców. Dalej Gamarnik uczestniczył w pracy partyjnej na stanowiskach od przewodniczącego rady miasta do pierwszego sekretarza KC PK (b) Białorusi, inaczej był gospodarzemcałej republiki związkowej. Stanowisko szefa komisarzy Gamarnik piastował przez 8 lat. Również był on pierwszą osobą w RKKA, która otrzymała najwyższy stopień komisarski - komisarz armijny 1. rangi.

Od marca roku 1925 na rozkaz ZP RKKA nr 234 prawdopodobnie w związku ze stabilizacją sytuacji po wojnie domowej nastąpiło stopniowe odejście od instytucji komisarzy wojskowych przy dowódcach.Z kolei w jednostkach gdzie dowódcą był komunista(członek partii), stanowisko komisarza wojskowego uległo likwidacji. Dowódcy-komuniści łączyli w sobie funkcję dowódcy i komisarza, jednak koło nich pozostawiono pomocnika do spraw politycznych (pomplit). Pompolici nie mieli nadzwyczajnych praw komisarskich i również mieli się zająć pracą wychowawczą i administracyjną. Byli oni zwykłymi zastępcami dowódców i byli im podporządkowani. Dowódców-komunistów z każdym rokiem było coraz więcej, a komisarzy coraz mniej.

Taka praktyka istniała przez 12 lat. Dn. 10.05.1937 r. w życie weszło postanowienie CIK i RKL ZSRR "o stworzeniu rad wojennych okręgów wojennych i powołaniu instytucji komisarzy wojskowych w RKKA". Aktem wykonawczym był rozkaz NKO ZSRR nr 0178 i Regulamin Służby Wewnętrznej (UWS-37). Instytucję komisarzy odbudowano w całościwedług wzoru z czasów wojny domowej. Obok dowódcy znów stanął komisarz z nadzwyczajnymi prawami. Związanejest to widocznie z rozpoczęciem Wielkiego Terroru, a również odkryciem spisku wojskowych przeciwko Stalinowi. Partia musiała wzmocnić w danych warunkach kontrolę nad armią.

Na końcu roku 1937 w RKKA powstał spisek wojskowych przeciwko Stalinowi. Do "Spisku Tuchaczewskiego" również należałszef komisarzy RKKA Jan Garamarnik. Spisek ten został odkryty przez organy bezpieczeństwa państwowego. Rozpoczęto aresztowania towarzyszy Gamarnika. On sam 20 maja 1937 r. został zwolniony ze stanowiska szefa Zarządu Politycznego RKKA. 31 maja do jego mieszkania, gdzie przebywał chory, przyszło dwóch funkcjonariuszy. Przeczytali oni rozkaz ludowego komisarza obrony, wiernego stalinowca, Woroszyłowa o zwolnieniu Gamarnika z wojska. Czując nadchodzący areszt, sąd i egzekucję, Gamarnik zastrzelił się natychmiast po tym jak posłańcy opuścili mieszkanie.

Gamarnika zastąpił komisarz armijny 1. rangi 40-letni Piotr Aleksandrowicz Smirnow. To był kolejny wojskowy bez doświadczenia wojskowego. Utrzymał on się na tym stanowisku do grudnia 1937 r., czyli 7 miesięcy. W 1938 r. Smirnow został aresztowany, a w lutym 1939 r. stracony. Na jego miejsce przyszedł komisarz armijny 1. rangi,wierny stalinowiec, 49-letni Lew Zacharowicz Mechlis. Ukraiński Żyd, w 1935 r. otrzymał on stopień naukowy doktora habilitowanego nauk ekonomicznychInstytuty Czerwonej Profesury. Był to również jeden z organizatorów Wielkiego Terroru. Ten człowiek miał doświadczenie wojskowe. Jako podoficer w armii carskiej uczestniczył w I. WŚ. Z 1918 r. przebywał na stanowiskach komisarskich i administracyjnych. Utrzymał się na stanowisku szefa Zarządu Politycznego RKKA do 1940 r. z którego awansował. Później do niego powrócił.

W styczniu 1938 r. z Zarządu Politycznego RKKA wydzielono jako osobą strukturę Zarząd Polityczny Robotniczo-Chłopskiej Floty Czerwonej. Na jego czele stanął komisarz korpusowy (we flocie pracownicy polityczni nie mieli oddzielnych stopni komisarskich, więc komisarzewe flocie też byli "brygadowymi", "dywizyjnymi" itd. jak w wojsku lądowym) 39-letni Michaił Romanowicz Szaposznikow. To był człowiek ze stażem pracy komisarskiej z 1918 r. na różnych stanowiskach aczkolwiek nigdy nie służył we flocie. Już w sierpniu Szaposznikow został stracony. Zastąpił go komisarz brygadowy Iwan Pawłowicz Nadiożyn.W maju 1939 r. zastąpił jego 40-letni komisarz armijny 2. rangi Iwan Wasilewicz Rogow. Kolejna osoba z doświadczeniem wyłącznie komisarskim i która też ani dnia nie służyła we flocie. Rogow utrzymał się na stanowisku do 1946 r., kiedy Główny Zarząd Polityczny Marynarki Wojennej ZSRR (bo taką nazwę nosił w 1946 r.) został z powrotem wcielony do Głównego Zarządu Politycznego Sił Zbrojnych ZSRR (organ naczelny w wojskach lądowych też zmienił nazwę). Sam Rogow, wtedy już będąc generałem-pułkownikiem służby brzegowej, został skierowany do Nadbałtyckiego Okręgu Wojskowego na stanowisko zastępcy dowódcy okręgu do spraw politycznych.

W lipcu 1940 r. Zarząd Polityczny RKKA, a razem z nim Zarząd Polityczny RKKF zmieniły nazwy na Główny Zarząd Propagandy Politycznej Armii Czerwonej i Główny Zarząd Propagandy Politycznej Marynarki Wojennej ZSRR. Rogow dalej pełnił funkcję komisarza w marynarce, a Mechlis dn. 06.09.1940 r. został przeniesiony na stanowisko komisarza ludowego kontroli państwowej. Zastąpił go na kilka miesięcy 41-letni Aleksander Iwanowicz Zaporożec, człowiek nie tylko z bogatym doświadczeniem na stanowiskach komisarskich, ale również z komisarskim wykształceniem. W 1935 r. Zaporożec skończył kursy wyższego składu politycznego przy Akademii Wojenno-politycznej RKKA im. Tolmaczewa. Dn. 21.06.1941 czyli dzień przed rozpoczęciem wojny radziecko-niemieckiej na stanowisko szefa Głównego Zarządu Propagandy Armii Czerwony powrócił Lew Mechlis.

Dn. 12.08.1940 r.prawdopodobnie w związku z polepszeniem sytuacji w szeregach wojska weszła w życie ustawa Prezydium Rady Najwyższej ZSRR "o wzmocnieniu hierarchii w Armii Czerwonej i Marynarce Wojennej" (dokument wykonawczy rozkaz NKO ZSRR nr 262 z dn. 14.08.1940 r.). Ustawa ta stanowiła o ponownym odwołaniu instytucji komisarzy wojskowych w RKKA i wprowadzała nowe niesłychane stanowisko "zampolit" (zastępca dowódcy do spraw politycznych). Innymi słowy, został wykonany powrót do praktyk lat 1925-1937. Czyli pracownicy polityczni znów stracili prawo nadzorowania działalności dowódcy i wtrącania się do jego decyzji i mieli skoncentrować się wyłącznie na pracy wychowawczej. W hierarchii znów zostali oni podporządkowani dowódcom własnych jednostek.

Dnia 22.06.1941 r. Niemcy dokonali najazdu na ZSRR. Atak ten spowodował jedną z największych klęsk w historii wojen. W warunkach katastrofy kiedy dowódcy się cofali i poddawali się, dn. 16.07.1941 r. weszła w życie ustawa Prezydium Rady Najwyższej ZSRR "o reorganizacji organów propagandy politycznej i wprowadzeniu instytucji komisarzy politycznych w RKKA"powołująca z powrotem instytucję komisarzy z nadzwyczajnymi pełnomocnictwami. Komisarzy mieli zatrzymać chaos i panikę w szeregach dowódców i żołnierzy.

Dn. 16.07.1941 r. Główne Zarządy Propagandy po raz kolejny zmieniły nazwę i stały się Głównym Zarządem Politycznym RKKA i Głównym Zarządem Politycznym Marynarki Wojennej ZSRR. Kierowali nimi dalej Mechlis i Rogow

Dn. 12.06.1942 r. Mechlisa, który nie poradził sobie w walce o Krym jako przedstawiciel dowództwa naczelnego i został zdegradowany o dwa stopnie, zastąpił 41-letni Aleksander Siergiejewicz Szczerbakow. Nie posiadał on stopnia.Był to człowiek z doświadczeniem administracyjnym i partyjnym, w tym w obszarze kultury, był to również były gospodarz Moskwyi szef głównego organu informacji ZSRR Sowinformbiuro. We wrześniu 1943 r. nadano mu stopień generała-pułkownika, choć w życiu nie dowodził on nawet kompanią. Szczerbakow pozostał na stanowisku do zwycięstwa ZSRR, akurat do dn. 09.05.1945 r., kiedy umarł na zawał.

Plakat "Komisarz wojskowy to ojciec i dusza swojej jednostki". W jego mapniku dostrzec można gazetę "Prawda".

Historia komisarzy politycznych w RKKA skończyła się dn. 09.10.1942 r. z ustawą Prezydium Rady Najwyższej ZSRR "o ustaleniu hierarchii i zniesieniu instytucji komisarzy wojskowych w Armii Czerwonej". Podobna ustawa weszła w życie tego samego dnia w stosunku do Marynarki Wojennej. Zamiast komisarzy politycznych z nadzwyczajnymi prawami powołano z powrotem zampolitów.Powodem dla takiej decyzji był deficyt kadry oficerskiej, jak również zdanie wyższego szczebla dowodzenia mówiące, że komisarze przeszkadzają, że nie znają się na prowadzeniu walki, a podczas toczącej się bitwy o Stalingrad i Kaukaz przeszkody owe są niepożądane. Niektórzy czynni komisarzew wojsku stali się zampolitami. Część z nich jednak skierowano na kursy wojskowe, część od razu na stanowisko związane z dowodzeniem. Stopnie specjalne pracowników politycznych odwołano. Komisarzom nadano zwykłe stopnie wojskowe, co do zasady o jedenpoziom niżej, niż ich komisarski analog.Taki porządek z zampolitami utrzymał się w wojsku radzieckim prawie do momentu upadku ZSRR.

W 1946 r. RKKA została przemianowana w Armię Radziecką. Jeszcze znacznie później,dn. 29.08.1991 r. pierwszy i ostatni prezydent ZSRR Michaił Gorbaczow podpisał dekret "o zniesieniu organów wojenno-politycznych w Siłach Zbrojnych ZSRR, wojskach KGB, WW MSW i wojskach kolejowych".

W strukturze Sił Zbrojnych ZSRR po 1942 r. Zarząd Polityczny istniał do upadku Związku Radzieckiego pod różnymi nazwami. W 1958 r. ustatkowała się nazwa, która istniała do 1991 r. - Główny Zarząd Polityczny Armii Radzieckiej i Marynarki Wojennej ZSRR.

Niemiecka ulotka "Politruk kłamie. W niemieckiej niewoli was nie torturują i nie zabijają, lecz traktują dobrze. Czerwonoarmiści, przechodźcie na naszą stronę!".

Należy podkreślić, że komisarze bądź zampolici nie pracowali sami. Do ich dyspozycji na poziomach od pułku lub batalionu samodzielnego i wyżej był wydział polityczny.

Obecnie rolę komisarzy ocenia się dwojako. Z jednej strony ma miejsce krytyka za wprowadzenie niebezpiecznej dla wojska sytuacji dwuwładzy i niski poziom wykształcenia wojskowego. Z innej strony zaznacza się ich pozytywny wpływ na dyscyplinę w szeregach i osobiste męstwo.

Ulotka Niemiecka "Bij żyda - politruka, jego morda aż prosi się o uderzenie w nią cegłą! Komisarzy i politrucy zmuszają was do bezsensownego oporu. Gońcie komisarzy i przechodźcie na stronę Niemiec!".

Oprócz komisarzy wojskowych istnieli, a w niektórych republikach byłego ZSRR wciąż istnieją komisarze wojennii komisariaty wojenne (wojenkomy i wojenkomaty). Odpowiadają oni za pobór na przedzielonym dla nich obszarze.

Ciekawostkę stanowi fakt stosunku Niemców do komisarzy podczas wojny radziecko-niemieckiej. W momencieataku Niemiec na ZSRR w wojsku niemieckim obowiązywała dyrektywa "o traktowaniu komisarzy politycznych" (Richtlinien fur die Behandlung politischer Kommissare) z dn. 6.06.1941 r. wydana przez Oberkommande der Wehrmacht, inaczej rozkaz o komisarzach (Komissarbefehl). Rozkaz zobowiązywał rozstrzeliwać natychmiastowo wszystkich komisarzy, którzy trafiali do niewoli niemieckiej jako nosicieli "duchu oporu".

Stopnie i szczegóły umundurowania oficerów politycznych.

W latach 1917-1922 w dopiero budującej się Armii Czerwonej w zakresie umundurowania panował istny bałagan i niska dyscyplina mundurowa. Wbrew instrukcjom z Moskwy każdy korpus, armia, front, instytucja, rodzaj wojsk itp. projektował własny rodzaj umundurowania.Własne mundury posiadała nawet ochrona osobista Lwa Trockiego. Wspólnymi cechami były czerwonegwiazdy, paski lub kokardy na piersi lub nakryciu głowy, odznaki czerwonogwardzisty, budionnówki, mundury armii carskiej bez dystynkcji, a nawet ubrania cywilne. Komisarzom natomiast spodobali się skórzane czarne czapki i kurtki.

W tych latach RKKA także próbowała stworzyć dla siebie odpowiedni, nowy, rewolucyjny system stopni i dystynkcji. Cechami tych systemów było unikanie słów kojarzących się z burżuazyjnymi armiami jak "oficer", "sierżant", "porucznik", "pułkownik", "generał" itp., a również dystynkcji armii burżuazyjnych - naramienników, orderów itp. W armii proletariackiej do 1924 r. oznaczenie stopni przeniesiono z naramienników na dolny koniec rękawa. Oznaczano je kwadratami, trójkątami, rąbami i czerwonymi gwiazdami. Same nazwy stopni zaczęły brzmieć po proletariacku np. "czerwonoarmista", "dowódca drużyny", "pomocnik dowódcy plutonu" itd. System bardziej odnosił się do stanowiska, nie do stopnia wojskowego. Najwyższym stopniem do 1924 r. był "dowódca frontu". Komisarzy nosili takie same odznaki, stopnie i dystynkcje jak dowódca do którego zostali oni przydzieleni, chociaż mogli oni być mniej doświadczeni, niż ta osoba, którą mieli nadzorować. W ten sposób podkreślano specjalny statut komisarzy. .

W roku 1924 stopnie przeniesiono z rękawów na patki. Nowy system 1924 r. został bardziej rozbudowany, stworzono stopnie dla marynarki i lotnictwa (w marynarce stopnie pozostały na rękawach), wciąż unikał on burżuazyjnych terminów. System składał się z 5 grup i 14 poziomów (kategorii). Każda kategoria zawierała listę stanowisk, które mógł zajmować posiadacz kategorii. Np. K-5 (trzy kwadraty w patkach lub gwiazda i 1 żółta linia w marynarce) mógł mieć stopień "dowódca lub politruk kampanii, baterii lub szwadronu", w lotnictwie "starszy pilot", w marynarce "dowódca (nie kapitan) okrętu 4. rangi lub starszy pomocnik okrętu 3. rangi", a posiadacz K-9 (trzy prostokąty lub 1 gwiazda i 4 żółte linii w marynarce) mógł być "dowódcą lub komisarzem pułku", "dowódcą parku lotnictwa" lub "dowódcą okrętu 1.rangi".

Dopiero w 1935 r. w Armii Czerwonej nastąpiło odejście od rewolucyjnego systemu stopni 1924 r. W RKKA pojawiły się burżuazyjne stopnie "kapitan", "major", "pułkownik". Był to okres nadawania licznych stopni, kolorów, korpusówek, mundurów specjalnych wszystkim rozmaitym rodzajom służb w państwie. Stopnie specjalne nadano również pracownikom politycznym lub tzw. "składowi wojenno-politycznemu". Pierwszym, czyli najniższym stopniem składu wojenno-politycznego został politruk (analog starszego lejtnanta, 3 kwadraty w patkach). Obsadzali oni stanowiska na poziomie kampanii. Najwyższym stopniem komisarskim był komisarz armijny 1. rangi (analog dowódcy armii 1. rangi, 4 romby i gwiazda w patkach). W marcu 1940 r. został przedstawiony pomysł ludowego komisarza obrony ZSRR marszałka Związku Radzieckiego Woroszyłowa o stworzeniu analogu stopnia marszałka Związku Radzieckiego dla pracowników politycznych o nazwie generalny komisarz armijny lub armijny generał-komisarz. Ten pomysł nie został zatwierdzony.

W marynarce wojennej pracownicy polityczni nie otrzymali swoich własnych stopni. Na ich mundurach stopnie tak i pozostały na rękawach, różnica polegała na tym, że pasy pomiędzy żółtymi liniami na oznaczeniach komisarskich w marynarce były nie czarne jak u wszystkich, a czerwone..

PPrzyszły przywódca ZSRR, komisarz brygadowy Leonid Breżniew, 1942 r.

20 sierpnia 1937 r. wprowadzono stopień lejtnanta dla pracowników politycznych - młodszy politruk. W 1938 r. w celach organizacji pracy politycznej na poziomie plutonu pojawił się nowy najniższy stopień pracowników politycznych - zastępca politruka (zampolitruk, analog starszyny, 4 trójkąty w patkach) (rozkaz NKO nr. 19 z dn. 25.01.1938 r.). Kłopot z tym stopniem polegał na tym, że na poziomie plutonu rzadko można było znaleźć członków partii lub Komsomołu, a tylko tacy mogli zostać pracownikami politycznymi w wojsku. W tamtych latach członkostwo w Komsomołu nie było jeszcze takim łatwym i masowym zjawiskiem jak np. za Breżniewa.

W 1940 r. w związku ze wprowadzeniem stopnia wojskowego "podpułkownik" rozkazem NKO nr 226 wprowadzono jego polityczny odpowiednik: "starszy komisarz batalionowy". Wprowadzenie tego stopnia spowodowało olbrzymie zadowolenie wśród pułkowników i komisarzy pułkowych, ponieważ mogli oni być bardziej dumni ze swoich 4 prostokątów w patkach. Z kolei majorzy i komisarze batalionowi byli bardzoniezadowoleni z tego rozkazu, ponieważ przedłużała im się teraz ścieżka służbowa do prawie już osiągniętego stopnia pułkownika i komisarza pułkowego. Są świadectwa, że obrażeni majorzy i komisarze batalionowi sami sobie zakładali czwarty prostokąt do patek.

Wypustki patek zgodnie z systemem 1935 r. u pracowników politycznych były czarnego koloru, co odróżniało ich od dowódców, którzy posiadali złote wypustki.Kolor patek jednak pozostawał tego rodzaju wojska do którego komisarze byli przynależni. Dla lepszej identyfikacji składu wojenno-politycznego na rękawach poniżej łokcia pracownicy polityczni mieli z obu stron malinowe gwiazdy z czarnymi wypustkami z sierpem i młotem. Na poziomie wyżej komisarza pułkowego czarnych wypustek nie było. To wszystko nie dotyczyło komisarzy armijnych 1. rangi, którzy mieli złota gwiazdę bez wypustek, bez sierpa i młota. Dodn. 26.06.1940 r. kiedy wszedł w życie rozkaz NKO Nr 226 pracownicy polityczni nie nosili korpusówek w celach podkreślenia swojej wyjątkowej roli.

Komisarz 732. pułku artylerii plot. starszy komisarz batalionowy G.I. Morozkin (po prawej), jesień 1941.

Zgodnie z rozkazem NKO nr 253 z dn. 01.08.1941 r. komisarzom rozkazano usunąć z rękawów gwiazdy pracowników politycznych, a kolorowe patki i dystynkcję zmienić na patki i dystynkcję koloru khakiw celach lepszego maskowania. Dany rozkaz dotyczył wszystkich wojskowych, ponieważ dowódcy w kolorowych czapach, patkach z kolorowymi wypustkami, granatowych spodniach, ze złotymi szewronami na rękawach stanowili idealny cel na polu walki. To samo dotyczyło żołnierzy. Rozkaz ten był sabotowany przez dowódców i komisarzy, którzy zauważyli w tym zamach na swój autorytet i wyjątkowośćwśród żołnierzy, a nakaz maskowania się jak przejaw tchórzostwa. Dowódca 9. korpusu zmechanizowanego przyszły marszałek Związku Radzieckiego K.K. Rokossowski zakazał swoim podwładnym zmieniania dystynkcji. Podobnego zdania trzymał się szef komisarzy Lew Mechlis. Nie jest znana ilość ludzi, którym takie zuchwalstwo kosztowało życie.

W październiku 1942 r. kiedy instytucję komisarzy zniesiono, byłym komisarzom nadano zwykłe stopnie wojskowe i odebrano wyróżniające ich dystynkcję. Wyglądali oni teraz jak zwykli oficerowie różnych rodzajów wojsk.

Z powyższego można wywnioskować, że "komisarz", "politruk", "zampolit" i "pompolit", to różne stopnie i nie są one synonimami. Komisarz to przede wszystkim oficer polityczny rangą znajdujący się na szczeblu wyżej batalionowego, a także odpowiedni stopień pracownika politycznego (komisarz batalionowy, komisarz dywizyjny itp.). Politruk to jest przede wszystkim stopień pracownika politycznego (młodszy politruk, starszy politruk, zastępca politruka i prosto politruk), a również oficer polityczny znajdujący się niżej szczebla batalionowego. Zampolici i pompolici byli zastępcami dowódcy do spraw politycznych. Więc mogła być taka sytuacja, że pracownik polityczny ze stopniem "starszy politruk" jest komisarzem batalionu, a komisarz pułku jest starszym komisarzem batalionowym.

Stopień komisarzy istniał także u funkcjonariuszy bezpieczeństwa państwowego (komisarz bezpieczeństwa państwowego 3. rangi, komisarz bezpieczeństwa państwowego 2. rangi, generalny komisarz bezpieczeństwa państwowego itd.) Równie często politruków, komisarzy, zampolitów itd. przyrównuje się do funkcjonariuszy kontrwywiadu, NKWD, wydziałów specjalnych, oddziałów zaporowych co jest błędem. Zadaniem oficerówpolitycznych nie było prowadzenie działalności kontrwywiadowczej, prowadzenie śledztwa, poszukiwanie dezerterów i wykonanie wyroków. Omylności sytuacji dodaje ten fakt, że zgodnie z Regulaminem organów specjalnych GUGB NKWD ZSRR z dn. 23.05.1936 r. wszyscy funkcjonariuszy bezpieczeństwa państwowego działające w jednostkach RKKA nosili mundury swoich jednostek z dystynkcjami pracowników politycznych analogiczne swoim w bezpiece (więc starszy major BP skierowany do służby w wydziale specjalnym byłby w swojej jednostce ubrany jak komisarz dywizyjny). Latem 1941 r. wydziały specjalnie na 2 miesiące stały się częścią wojska, więc funkcjonariuszom wydziałów specjalnych nadano tylko stopnie pracowników politycznych. W sierpniu 1941 r. jednak przewrócono stan poprzedni i nadano im z powrotem stopnie bezpieczeństwa państwowego, co jednak nie spowodowało zmiany umundurowania.

Komisarzy trzech rang również występowali w Robotniczo-Chłopskiej Milicji w latach 1943-1973. Radzieccy ministrowie do 1946 r. nazywali się komisarzami ludowymi.

Komisarz 30. baterii opancerzonej BB-30 starszy politruk J.K. Sołowiow (po prawej). Przykład komisarzy w marynarce. Flota Czarnomorska. 1941 r.

Pełną tabele stopni pracowników politycznych i ich odpowiednik w wojsku i w marynarce po 1940 r. można znaleźć niżej:

starszyna -miczman - zampolitruk

lejtnant - lejtnant - młodszy politruk

starszy lejtnant - starszy lejtnant -politruk

kapitan - kapitan-lejtnant- starszy politruk

major - kapitan 3. rangi - komisarz batalionowy

podpułkownik - brak - starszy komisarz batalionowy

pułkownik - kapitan 2. rangi - komisarz pułkowy

dowódca brygady - kapitan 1. rangi - komisarz brygadowy

dowódca dywizji (po wprowadzeniu stopni generalskich i admiralskich w maju 1940 r. - generał-major) - flagman 2. rangi/kontr-admirał - komisarz dywizyjny

dowódca korpusu/generał-lejtnant - flagman 1. rangi/wice-admirał - komisarz korpusowy

dowódca armii 2. rangi/generał-pułkownik - flagman floty 2. rangi/admirał - komisarz armijny 2. rangi

dowódca armii 1. rangi/generał armii - flagman floty 1. rangi/admirał floty Związku Radzieckiego - komisarz armijny 1. rangi

marszałek Związku Radzieckiego - brak - brak

Opracował: Talgat Jaissanbayev

...z podziękowaniami dla Tomasza Bielakowskiego